U to doba dolazi do obnove, naime do novog preporoda starih kul­tova i starih doktrina, kao i do procvata novih pokreta. Intelek­tualna metropola tog razdoblja bila je Aleksandrija.

(Ovdje će­mo opet dati samo opći plan, jer bi tek više tomova bili dovolj­ni za pristojno tretiranje svih ovih problema).

Razvoj starih Misterija

Ukoliko su duhovi sve manje i manje bili zadovoljni rimskom religijom, sasvim formalističkom, konstatiralo se rastuće osvajanje paganizma preko ori­jentalnih kultova, koji su davali odgovor na traženje Spasa: Misterije su se umnožavale: Misterije Dioniza, Hekte, Velike Majke, ili Sibele, Serapise, Izide... Kult boginje Izide, osobito, pro­širio se i dugo zadržao u odnosu na kršćanstvo. Obred posve­ćenja u ove misterije boginje Izide poznat nam je naročito preko Plutarha, i također preko Apuleja, kroz njegov čuveni roman Metamorfoze ili Zlatni magarac. Čitava jedna ezoterična dok­trina mogla je da uzme za oslonac ove Misterije: lzidina odora je obojena raznolikim bojama, jer njena moć doseže do mate­rije koja prima sve oblike i koja se podvrgava svim promjenama, kako je podesna i kadra da postaje svjetlost, tama; dan, noć; vatra, voda; život, smrt; početak i kraj. Ali Ozirisova odora ne predstavlja ni sjenku ni šarolikost; ona ima samo jednu jedinu čistu boju, boju svjetlosti. Načelo je dosta netaknuto od bilo kakve mješavine i prvobitno i jasno Biće je suštinski čisto. »Izidijske doktrine vrše snažan utjecaj na tadašnje misaone tokove, i okulisti nikada nisu prestali da aludiraju na čuveni natpis sa Izidinog hrama u Sansu: »Ja sam ono što bijaše, što jeste, ili će biti, i nijedan smrtnik nije još skinuo moj veo...«

Usporedo s tim širio se neoorfizam i neopitagorizam, čiji je profet bio Apolonijus iz Tijane, neka vrsta grčkog Grofa od Saint Geramina: u tajnim hramovima, čitava jedna serija miste­rioznih obreda, pripisivana samom Pitagori, bila je namijenjena da posvećenome dočara utisak kako on komunicira s božan­skom suštinom, nedjeljivom i bez primjesa, izmičući tako neu­mitnoj fatalnosti fizičkih zakona... U IV vijeku, religiozna filozofija je bila u cijelosti preplavljena teurgijom (ili: prizivanjem duhova), okultnim naukama, alkemijom i čudnim obredima ini­cijacije ili užasavajućim obredima; jedna beskrajno velika mistična djelatnost odvijala se u okultnim Staleškim udruženjima mediteranskog svijeta: »U Egiptu se može situirati, kaže nam G. Markes-Rivier, mjesto te duboke transformacije stare himne, vradžbine, antičke magije hramova, čudesne formule i tajni re­cepti gomilali su se tu, nošeni čudnim tokovima proisteklim iz Grčke, Irana, Palestine, iz doline Nila. Ovdje se susreće biblijski bog Iao Sabaot koji će se identificirati s azijskim bogom Sabaznosom, Orfej koji će biti raspet kao Isus Krist... Sinkretizam više magijski nego filozofski, uostalom, gomilanje tehnika, efikasnih formula, prethodna forma onoga što će postati kršćanska Gnoza.« Iz te smjese, konfuzne ali grandiozne, ideja, osjećanja i obreda, kršćanstvo neće propustiti a da ne zadrži mnoge elemente.