Puruša

Nasuprot „himni stvaranja" u kojoj se nastanak svijeta stavlja prije rođenja bogova, u himni posvećenoj žrtvovanju Puruše svijet nastaje tako što bogovi prinose Purušu na žrtvu.

Puruša je ogromno pra-biće od čijih dijelova nastaju ostali bogovi i cijeli svijet, uklju­čujući i osnovne grupe indijskog društva.

Istovremeno Puruša tu važi kao vladalac besmrtnosti (amrtatvasya išanah), jer on je ono što je bilo i što će biti. Ova mitska postava, srodna je i često zastupljena u sličnim mitovima koje nalazimo, prije ili kasnije, i u drugim sredinama.

U brahmanama (Satapatha — Aitareya  puruša predstavlja shemu čovjeka u smislu matrice osnovnih funkcija, organa čovjeka i dijelova tijela.

(U tom značenju puruša je bio pogodan da izrazi koresponden­ciju čovjek-svijet (analogije mikro-makrokozmosa) koja je bila vladajuće načelo organiziranja znanja i jedno od osnovnih principa objašnjavanja u indijskim biološkim naukama, kao i u ostalim kultu­rama starog i srednjeg vijeka (veza: astrologija-medicina).

Već smo spomenuli korespondenciju čula i elemenata a to će biti kasnije razrađeno i dopunjeno nizovima drugih petočlanih i sedmočlanih korespondencija : planete-organi, elementi-vrste prane, vrste prane-psiho-fiziološke funkcije, itd.)

Također postoji tendencija da se puruša uspostavi kao osnovni princip životnosti (nosilac svih životnih funkcija u tijelu — poput duše u zapadnoj tradiciji), pa se uz purušu vezuju prana i vayu (Šatapatha).

Na toj osnovi se uspostavlja i naj­češće značenje termina „puruša" — čovjek, osoba — koje inače srećemo u drugim tekstovima (izvan mitskog ili filozofskog značenja).

U samim upanišadama srećemo sva ova značenja, s tim što upanišade pokušavaju da odrede odnos između puruše i atmana, koji skoro da postaju sinonimi — atman je na jednom mjestu određen kao „upanišadski" puruša, a mjestimice se uspostavlja i relacija puruša-atman-brahman.

Pošto ćemo tome kasnije posvetiti više pažnje, recimo ukratko da se u upanišadama odnos puruše i atmana određuje uglavnom na sljedeće načine.

Puruša je organski ekvivalent atmana (tj. matrica životnih funkcija), ili šire, svjetski ekvivalent, kao faktor korespondencije matrice svijeta i čovjeka, ili se sam puruša određuje kao atman, tj kao bit čovjeka, neprolazni, besmrtni dio čovjeka, koji preživljava i ulazi u nove inkarnacije.

U tom sklopu se i atman javlja dvoznačno: tj. jednom kao „transcendentalni subjekt" koji objaš­njava jedinstvo percepcije i psihičkih funkcija, a drugi put kao subjekt reinkarniranja (slično zapadnoj ideji duše).

Međutim, puruša će dobiti na značaju u samkhyi, gdje će imati donekle slično ali i različito značenje u odnosu na upanišadski atman.

(Veljačić zastupa stanovište da su samkhya i yoga predupanišadski sistemi koji vuku korijen iz pred indoarijskih vremena. Mi smo se ovdje držali tradicionalnog stava, ali uz određenu modifi­kaciju — ideje koje sadrže samkhya i yoga jesu starije od upanišada, ali su starije i od samkhye i yoge kao relativno zaokruženih sistema (koje, s druge strane, ne treba vezati za datume tekstova koji se smatraju njihovim historijsko-filozofskim „izvorima").

Slično, jer će označavati „transcendentalni subjekt"', ali sada kao samostalan entitet, koji izražava princip individuacije (poput Lajbnicove /Leibnitzove/ monade) - koga svaki čovjek pojedinačno   nosi   u  sebi   i  koji  ga  (za   razliku  od atmana) ne vezuje niti sa drugim ljudima, niti sa svijetom.

U upanišadama atman i puruša se javljaju i u kozmološkom značenju:

,,U početku svijet bijaše samo atman u obliku puruše."